Edukacja przyrodniczo-leśna na rzecz Botaniki

Anna Gazda

UR w Krakowie, Wydział Leśny, Katedra Bioróżnorodności Leśnej

Pierwsze kolekcje dendrologiczne miały głównie charakter parków roślin ozdobnych lub kolekcji uniwersyteckich, w których dominował zamysł związany głównie z estetyką miejsca. Najważniejsza była „malowniczość” kompozycji. Pewnej rewolucji w tego typu obiektach dokonał Karol Linneusz, w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu w Uppsali. Kompozycję części ogrodu podporządkował idei, nad którą wtedy pracował – stworzył rabaty uporządkowane według cech generatywnych podobnie jak w „Systema naturae”. Ten styl kompozycji nadal można spotkać w wielu ogrodach. A może warto podążyć śladami Karola Linneusza? Jednak nie poprzez wierne naśladowanie jego stylu kompozycji, ale podjąć nowe wyzwanie? Zaproponować nowy układ pozwalający lepiej poznać interakcje zachodzące między gatunkami?

Anna Kębłowska, Beata Bąk

Kampinoski Park Narodowy

Kampinoski Park Narodowy (KPN) co roku jest organizatorem lub współorganizatorem kilkudziesięciu mniejszych i większych inicjatyw edukacyjnych związanych z przyrodą, w tym florą i roślinnością. Warto zauważyć, że edukacja i popularyzacja wiedzy przyrodniczej na terenie historycznej Puszczy Kampinoskiej sięga końca XIX wieku. Rejon Puszczy był bowiem jednym z ulubionych obiektów eksploracji dla wielu znanych botaników i krajoznawców w Polsce, np. Wojciecha Jastrzębowskiego, Józefa Rostafińskiego czy Romana Kobendzy, którzy zapraszali na wspólne wyprawy studentów, miłośników Puszczy i przyrody. Obecnie oferta edukacyjna kierowana jest przede wszystkim do mieszkańców KPN i okolic, w tym dzieci i młodzieży. Poprzez zajęcia dedykowane różnym grupom odbiorców, spotkania, wydawnictwa i akcje wolontariackie, przekazywana jest wiedza nie tylko na temat różnorodności szaty roślinnej występującej na terenie Parku i otuliny, ale także ukazywane są powiązania działalności człowieka z różnymi elementami przyrody, w tym ze światem roślinnym, oraz zagrożenia i sposoby ochrony roślinności i poszczególnych gatunków. Dobre efekty niosą akcje podejmowane w tym celu wspólne z samorządami, placówkami oświatowymi i lokalnymi organizacjami, coraz szerszym odbiorem cieszą się także działania edukacyjne w Internecie.

W uznaniu za popularyzację wiedzy botanicznej Kampinoski Park Narodowy otrzymał w 2022 roku Medal Polskiego Towarzystwa Botanicznego im. Bolesława Hryniewieckiego za bogatą ofertę edukacyjną i różnorodne formy upowszechniania wiedzy przyrodniczej.

Sylwia Bartkowska

Arboretum SGGW w Rogowie

Jedną z form działalności statutowych arboretów jest działalność edukacyjna. Arboretum SGGW w Rogowie realizuje ją wraz z Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. Obie jednostki należą do Leśnego Zakładu Doświadczalnego w Rogowie, dopełniając wzajemnie swoje cele i zadania.

Podstawowe działania w CEPL mają formę interaktywną: warsztaty w izbie edukacyjnej, karty pracy na lekcji w lesie, czy Muzeum Lasu i Drewna.

W Arboretum filar edukacji przyrodniczej stanowią wycieczki z przewodnikiem. Dopełnienie oferty stanowią cykliczne imprezy plenerowe: „Majówka w Arboretum”, „Spacer po czerwonym dywanie”, czy Wędrowny Festiwal Filharmonii Łódzkiej „Kolory Polski”. Indywidualni zwiedzający mają możliwość zdobycia wiedzy przyrodniczej korzystając z broszury „Przewodnik po Arboretum w Rogowie”, wypożyczając audioprzewodnik, bądź też instalując darmową aplikację na smartfon.

Wszystkie rośliny posadzone w Ogrodzie zarejestrowane są w bazie danych i naniesione na mapę numeryczną. W terenie wprowadzono system etykiet, którymi opatrzona jest większość uprawianych tu roślin.

Ważnym elementem są tablice edukacyjne rozmieszczone na terenie Ogrodu i dotyczą zarówno konkretnych gatunków roślin, jak i zjawisk oraz procesów przyrodniczych.

Od 2017 roku w Arboretum istnieje Ogród Ginących Roślin Świata, w którym posadzone są rośliny zagrożone wyginięciem, pochodzące z różnych strona świata.

Agnieszka Milczarek¹, Bartłomiej Meres², Mateusz Sowelo², Renata Dudziak⁴, Justyna Wiland-Szymańska^{2, 3},  

¹Park Narodowy „Bory Tucholskie”, ²Ogród Botaniczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, ³Wydział Biologii UAM, Zakład Botaniki Systematycznej i Środowiskowej, ⁴Wydział Biologii UAM, Laboratorium Dydaktyki i Ochrony Przyrody,

Lasy Państwowe prowadzą edukację leśną w myśl Ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach, Dz.U. 1991 nr 101 poz. 444. W swoich strukturach PGL LP utrzymują siedem ogrodów botanicznych, które działają w zgodzie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 o ochronie przyrody, Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880. Dodatkowo na terenie kraju funkcjonują dwie jednostki nawiązujące w swojej misji do ogrodów botanicznych, a mianowicie Arboretum Ośrodka Kultury Leśnej w Gołuchowie oraz Arboretum Leśnego Banku Genów Kostrzyca. Wszystkie te placówki działają na styku dwóch typów uwarunkowań prawnych. Z jednej strony, jako ogrody botaniczne, a z drugiej jako ośrodki leśne. Analizie działalności edukacyjnej poddano 9 instytucji, biorąc pod uwagę ich uwarunkowania prawne, metody nauczania oraz zaplecze edukacyjne. Badania wykonano za pomocą metody sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem ankiety przygotowanej w formularzu Google Docs. Wykazano, że ankietowane jednostki prowadzą edukację zgodnie z postulatami zawartymi w obu obowiązujących ustawach. Niemniej znaczna część ogrodów botanicznych skupia się głównie na edukacji z zakresu gospodarki leśnej i tematów pośrednio z nią związanych. Mniej uwagi poświęca się za to szeroko rozumianej bioróżnorodności, ochronie przyrody czy zagadnieniom z zakresu ekologii.

Magdalena Frączek

UR w Krakowie, Wydział Leśny

W naszej florze ponad 70% to rośliny owadopylne. „Gdyby brakło pszczół, nie tylko drzewa owocowe rodziłyby daleko słabiej – lub nawet wcale – lecz to samo stałoby się i z koniczyną, i z rzepakiem, z fasolą i ogórkami, czernicami i borówkami, nie mówiąc o niezliczonych kwiatach polnych i innych roślinach. Mamy tu piękny przykład współżycia opartego na wzajemnych usługach, tym bardziej uderzający, że żaden z partnerów nieświadom jest swej roli”. Te słowa noblisty Karla von Frisha pochodzące z jego dzieła „Życie pszczół” przedstawiają w prosty sposób skomplikowane zależności. Ukazują jak nie tylko natura, ale także ludzie są uzależnieni od łańcucha powiązań środowiskowych. Rola zapylaczy jest nie do przecenienia. Żywią się nektarem i pyłkiem roślin, stanowiąc jednocześnie pokarm dla owadów drapieżnych, ptaków czy gryzoni. Z zapylaczami nierozerwalnie są związane zapylane przez nie rośliny. One także są elementem łańcucha pokarmowego, dostarczając żywności dziko żyjącym konsumentom i człowiekowi. Las jest obecnie jednym z najbezpieczniejszych obszarów dla wielu gatunków zapylaczy. W ramach projektu „Pszczoły wracają do lasu” powstała oferta edukacyjna w formie materiałów metodycznych i dydaktycznych dotycząca ochrony owadów zapylających, przeznaczona dla ośrodków edukacyjnych Lasów Państwowych. W jej skład wchodzą m.in. propozycje zajęć dla różnych grup wiekowych. Opracowanie poświęcono czterem zagadnieniom: biologii owadów zapylających, ich roli w przyrodzie i gospodarce człowieka, zagrożeniom antropogenicznym na jakie są narażone oraz sposobom ochrony zarówno pszczoły miodnej, jak i dzikich zapylaczy. Dostępność pakietu powoduje, że korzystają z niego nie tylko edukatorzy leśni, ale wszyscy, którzy prowadzą edukację przyrodniczą – od przedszkolaka do seniora. Oswajanie polega tu nie tylko na ukazywaniu skomplikowanych powiązań ekologicznych, ale też znaczeniu ochrony bioróżnorodności i pokonywaniu coraz częściej ujawniającej się biofobii.

Bogdan Browarski, Anna Maria Satkiewicz,

Biebrzański Park Narodowy

Jak zgodnie z tradycją ale w nowej odsłonie zachęcić dzieci, młodzież i dorosłych do spojrzenia wokół siebie i pod nogi. Jak skierować uwagę na zmniejszającą się różnorodność gatunkową. Powoli oddalamy się od tego co nas otacza, pomimo iż obecnie źródła wiedzy są powszechne i łatwo dostępne. Prowadzimy w Biebrzańskim PN Zajęcia edukacyjne związane z różnorodnością biologiczną szaty roślinnej (flora dzika i użytkowa) dla różnych grup wiekowych.

Łukasz Karabowicz, Aleksandra Konieczna, Bartosz Popczyński, Agnieszka Pietrzak, Mariusz Wrona, Hanna Merlak

Lasy Miejskie – Warszawa – Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej

Wyraźnie widoczne staje się stopniowe odłączanie się ludzi od otaczającej przyrody. W referacie przedstawiamy działania podejmowane przez naszą jednostkę, które mogą temu zaradzić.

Lasy Miejskie – Warszawa prowadzą działalność edukacyjną na terenach leśnych Warszawy. Co roku instytucja przyjmuje kilka tysięcy uczestników. Prowadzone zajęcia dają możliwość poznania stołecznych lasów. Na spotkaniach staramy się przekazywać wiedzę przyrodniczą oraz inspirować uczestników do samodzielnych poszukiwań.

W trakcie pandemii Covid19 prowadzenie zajęć edukacyjnych zostało częściowo przeniesione do przestrzeni internetowej. Nie skupialiśmy się jednak wyłącznie na prowadzeniu zajęć online. Zaprojektowaliśmy serię filmową „Leśne Safari”, w której w przystępny sposób prezentujemy przyrodę stolicy, oraz zachęcamy do wyjścia do lasu bazując na zadaniach terenowych dla oglądających.

Artur Obidziński

SGGW Wydział Leśny Samodzielny Zakład Botaniki Leśnej

Jednym z niezbędnych warunków skutecznej edukacji jest wewnętrzna motywacja uczniów. Do jej uzyskania (a właściwie utrzymania) w procesie kształcenia, potrzebne jest  uwzględnienie, w możliwie dużym stopniu, takich czynników jak: rzeczywiste znaczenie zadania, możliwość wyboru sposobu jego realizacji, dobrowolność zaangażowania ucznia, samodzielność, odpowiedzialność, współpraca. Referat przedstawi sposoby włączania wyżej wymienionych determinant w formalne i nieformalne nauczanie zagadnień geobotanicznych. Przedstawione będą przykładowe, prowadzone w SGGW zajęcia kursowe i pozalekcyjne oraz stosowane w ich ramach zadania cząstkowe. Omówione będą sposoby ich realizacji, możliwości i ograniczenia ich stosowania oraz uzyskiwane rezultaty.

Artur Golis

Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego

Od zawsze owoce dzikich drzew i krzewów były przedmiotem zainteresowania człowieka. Były pokarmem lub tylko przyprawą, lekarstwem lub trucizną, paszą lub przynętą, służyły rytuałom lub procesom technologicznym. Przyspieszenie naszego rozwoju cywilizacyjnego sprawiło, że przez kilka ostatnich pokoleń zatraciliśmy wiedzę o przynależności gatunkowej i właściwościach użytkowych dzikich owoców. Zachowaliśmy jednak głęboko, ewolucyjnie zakorzenioną ciekawość w tym zakresie.

W ramach realizowanych przez ZPKWW zajęć terenowych, wykorzystujemy naturalne zainteresowanie owocami po to, aby nie tylko zaprezentować dany gatunek i jego zastosowanie, ale również wykorzystać poszczególne taksony dla bardziej złożonej narracji, przekazując naszym odbiorcom informacje w następującym zakresie tematycznym:

• Botanicznych aspektów genezy, budowy i funkcji owoców (karpologia).
• Funkcji biocenotycznej np. zależności międzygatunkowych związanych z owocami.
• Znaczenia owoców dla człowieka (usługi ekosystemowe).
• Wartości bioindykacyjnych poszczególnych gatunków.
• Walorów estetycznych i krajobrazowych.

W ramach zaproponowanego tematu, chcielibyśmy podzielić się z uczestnikami konferencji naszymi doświadczeniami w tym specyficznym wymiarze realizowanej przez nas edukacji terenowej. Korzystając z obecności ekspertów chcielibyśmy również poddać dyskusji przyjęte założenia merytoryczne i metodyczne.

Beata Woziwoda

Uniwersytet Łódzki, Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin

Autorka poszukuje odpowiedzi na pytania: Jaka jest pozycja botaniki jako nauki we współczesnym świecie i jaka jest ta współczesna botanika? Czy botanika jest dziś ‘modna’ czy ‘niemodna’ i jakie mogą być konsekwencje dominacji jednego z tych dwóch przeciwstawnych 'trendów modowych’? Czy przekazywanie wiedzy botanicznej oraz kształcenie kolejnych pokoleń botaników ma sens? Czy na byciu botanikiem i na znajomości botaniki można zbudować karierę zawodową? Czy możemy /musimy/ coś z-robić, by zwiększać zainteresowanie botaniką wśród edukatorów, nauczycieli i wśród uczniów, czy też nie?

Krzysztof Będkowski

Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych

Fenologiczna zmienność roślinności jest wdzięcznym polem do obserwacji przyrodniczych, które mogą być prowadzone w różnej skali przestrzennej – od pojedynczych drzew (krzewów), aż do całego kraju. Proponuję wykorzystanie w tym celu zdjęć wykonywanych za pomocą kamer przenoszonych przez drony albo… satelity. W referacie przedstawię, jak można samodzielnie pozyskać i przetwarzać te obrazy, aby śledzić przebieg zjawisk fenologicznych, szczególnie wiosennych i jesiennych. Niezbędne do tego oprogramowanie i obrazy satelitarne można pozyskać z ogólnodostępnych źródeł. A zdjęcia z dronów wykonać we własnym zakresie…

Przemysław Szabłowski

Nadleśnictwo Pisz

Rok 2022 został ogłoszony przez Senat Rzeczypospolitej Polskiej „Rokiem Botaniki”. Lasy Państwowe, jako organ państwowy, edukują przyrodniczo społeczeństwo od wielu lat. W związku z obchodami roku botaniki Nadleśnictwo Pisz postanowiło założyć ogród pokazowy, w bezpośrednim sąsiedztwie swojej siedziby. Powstający ogród posiadał będzie nie tylko walory estetyczne, ale także edukacyjne. Okazy, które zostały tam dotychczas posadzone to gatunki rodzimo występujące na terenie Puszczy Piskiej (m.in.: bez czarny, głóg jednoszyjkowy, kalina koralowa), jak również rośliny istotne użytkowo, które na przykład są ważnym pożytkiem pszczelim (m.in.: ogórecznik lekarski, nostrzyk lekarski, przegorzan kulisty) lub wykorzystywane są w kulinariach i medycynie (m.in.: macierzanka piaskowa, kozłek lekarski, arcydzięgiel litwor). Promowanie botaniki poprzez udostępnienie ogrodu społeczeństwu podnosi świadomość na temat bioróżnorodności oraz możliwych zastosowań roślin towarzyszących człowiekowi.

Grażyna Głuch

IBL w Sękocinie Starym

W Instytucie Badawczym Leśnictwa w ofercie edukacyjnej znaleźć można i skorzystać z dwóch wirtualny edukacyjnych propozycji: wirtualnej ścieżki edukacyjnej oraz zajęć edukacyjnychz wykorzystaniem technologii VR.

Na temat lasów i ich mieszkańców istnieje wiele nieprawdziwych przekonań, opinii oraz niezweryfikowanych naukowo informacji, słowem – mitów. W ostatecznym rozprawieniu się z tymi mitami może być pomocna wirtualna ścieżka edukacyjna „Pogromcy leśnych mitów”. Jest to gra – quiz edukacyjny na smartfony. Z tablicy z kodem QR lub w sklepie Google Play można pobrać bezpłatną aplikację beFOGG oraz uruchomić grę. Zadaniem użytkowników jest odszukanie 8 wirtualnych przystanków w terenie i rozwiązanie 32 quizów. Po dotarciu do danego przystanku automatycznie uruchamiany jest quiz dotyczący mitu związanego kolejno z: Instytutem, owadami, drzewami, lasami, grzybami, pożarami, ssakami i ptakami. W grze oprócz części opisowej znajdują się liczne zdjęcia, głosy zwierząt oraz film. Długość trasy: 500 metrów, czas przejścia 45 minut.

Oferta Instytutu została wzbogacona o nowoczesne formy kształcenia z poszerzeniem niektórych zagadnień z zakresu botaniki a także z wykorzystaniem w procesie edukacji technologii pozwalających na organizację interaktywnych zajęć w salach edukacyjnych i w terenie.

Anna Gazda

UR w Krakowie, Wydział Leśny, Katedra Bioróżnorodności Leśnej

Od lat toczy się dyskusja o negatywnym wpływie „internetu” czy też „komputerów, smartfonów” na psychikę młodych ludzi, na jakość komunikacji interpersonalnej czy też na zachowania społeczne. Zwłaszcza w minionym okresie związanym z pandemią problem ten narastał bardzo szybko. Okazało się jednak, że czasami smartfon i komputer pomagał realizować proces dydaktyczny, zachować realne interakcje student/uczeń-nauczyciel, rozwijać pasje tych pierwszych. W ostatnich czasach, dzięki współpracy przyrodników z informatykami, programistami stworzono kilka ciekawych aplikacji na urządzenia mobilne, pozwalających rozwijać umiejętności dobrego obserwatora (postrzeganie ważnych cech diagnostycznych, umiejętność poprawnej dokumentacji obserwacji i stanowiska obserwowanego taksonu). Między innymi aplikacja iNaturalist jest tego typu oprogramowaniem, które pomogło nam w trudnych czasach, a teraz nadal chętnie do niego sięgamy.

Anna Gazda

UR w Krakowie, Wydział Leśny, Katedra Bioróżnorodności Leśnej

Citizen Science termin, który coraz częściej pojawia się w kontekście badań naukowych. Tego typu projekty są bardzo popularne przede wszystkim w USA oraz Europie Zachodniej. W krajach środkowej i wschodniej Europy cieszą się o wiele mniejszą popularnością. To czym wyróżniają się od tradycyjnych projektów realizowanych przez naukowców, to zaangażowanie do współpracy amatorów, hobbystów, osób, które nie zajmują się profesjonalnie danym zagadnieniem. Szczególne znaczenie projekty Citizen Science odgrywają w zakresie poznawania różnorodności gatunkowej roślin. Dzięki współpracy naukowców, którzy przygotowują profesjonalnie opracowane projekty (metodykę): naukowcy dysponują coraz większą liczbą obserwacji przyrodniczych, które można zweryfikować, a hobbyści w tym samym czasie poznają nowe taksony, ich zmienność morfologiczną, fenologiczną, ich rozmieszczenie, a przede wszystkim informacje o nazwie udokumentowanego gatunku, lub potwierdzenie oznaczenia. W ten sposób Pasjonat botaniki ma możliwość poznać nowe taksony, a także różne aspekty różnorodności gatunkowej roślin.

Iwona Zinkiewicz¹, Dan Wołkowycki²

¹Nadleśnictwo Supraśl, ²Politechnika Białostocka, Instytut Nauk Leśnych,

Nadleśnictwo Supraśl wraz z Instytutem Nauk Leśnych Politechniki Białostockiej i Parkiem Krajobrazowym Puszczy Knyszyńskiej prowadzi ochronę zagrożonych gatunków roślin. Dotyczy to przede wszystkim roślin z Puszczy Knyszyńskiej. Miejscem hodowli tych roślin jest Arboretum w Kopnej Górze, które jest prowadzone przez Nadleśnictwo. Sukcesem są już między innymi takie rośliny jak sasanka otwarta, wierzba lapońska, pszczelnik wąskolistny, goździk pyszny czy oman wierzbolistny. Część roślin jest już przenoszona na miejsca stałe. Na razie w arboretum. W dalszej perspektywie rośliny będą „zwracane naturze”. Temat jest także wykorzystywany w edukacji przyrodniczo-leśnej, jaką prowadzi Nadleśnictwo Supraśl. Rośliny chronione są tematem gier terenowych, które są do wykorzystania w arboretum. Także przy każdym spacerze edukacyjnym po leśnym ogrodzie jest poruszany temat roślin chronionych. Wszystko to ma na celu uwrażliwienie społeczeństwa na ważny temat ochrony roślin zagrożonych w środowisku naturalnym.

Elżbieta Skrzymowska

Arboretum Bramy Morawskiej w Raciborzu

Ogrody botaniczne i arboreta to miejsca, których przestrzeń naturalnie predestynuje do działań z zakresu hortiterapii czy lasoterapii. Potencjał takich działań jest ogromny i służyć może grupom spotykającym się z wykluczeniem społecznym.

Arboretum Bramy Morawskiej w Raciborzu od dwóch lat współpracuje z lokalnymi placówkami takimi jak: Zespół Szkół Specjalnych w Raciborzu, Warsztat Terapii Zajęciowej w Raciborzu i Zakład Poprawczy i Schronisko dla Nieletnich w Raciborzu. Podopieczni tych placówek wykonują społecznie różne prace porządkowo – ogrodnicze na terenie Arboretum Bramy Morawskiej, czy to w ramach praktyk wspomaganych czy też przysposobienia zawodowego. Mają w ten sposób kontakt z naszymi nasadzeniami w kolekcjach roślinnych, jak też z naturalnym środowiskiem leśnym w leśnej części naszego Arboretum. Edukacja przyrodnicza nie odbywa się tu wprost, jest jednak istotnym „ubocznym” efektem ich pracy. Mówimy tu o osobach z niepełnosprawnościami i młodocianych skazanych za przestępstwa. Nie są to grupy, które w pierwszej kolejności bierze się pod uwagę w edukacji przyrodniczej, a poprzez odbywanie praktyk na terenie naszego Arboretum uczą się wiedzy o roślinach, o ekologii lasu, podstawowych umiejętności ogrodniczych i poszanowania dla przyrody. Chcemy się podzielić naszym dotychczasowym doświadczeniem z dwuletniej współpracy z tymi placówkami i zachęcić do prowadzenia podobnych działań w Państwa lokalnych społecznościach.